نگاهی به جایگاه کار و کارگر در فرهنگ دینی| دستانی که آتش به آنها نمی‌رسد

آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز؛ برخی افراد، اسلام را دین سجاده‌های خانگی و بی‌تفاوتی و بی‌مسئولیتی دربرابر دنیا و امورش تعبیر می‌کنند و همین را دستمایه شبهه علیه آموزه‌های آن می‌دانند یا نمی‌دانند و خود را درباره آموزه‌های آن در موضوع کار و تلاش برای معاش به ندیدن زده‌اند، درحالی‌که اسلام، بیشترین قسم از عبادت را به کار برای امرارمعاش اختصاص داده است و پیامبر خاتم (ص) بر دستان کارگر بوسه می‌زند. به‌مناسبت فرارسیدن روز کارگر در گفتگو با حجت‌الاسلام‌والمسلمین ابراهیم بهاری، استاد حوزه و کارشناس مذهبی، جایگاه کار و کارگر در فرهنگ دینی را مرور کرده‌ایم.

آنتی‌ویروس سبک زندگی

بزرگ‌ترین مزیت کسب روزی حلال، این است که در زندگی انسان، برکت ایجاد کرده، آفات را از آدمی، کار و زندگی و خانواده‌اش دور می‌کند؛ جریان رعایت حلال و حرام در کسب روزی، حکم آنتی‌ویروس در رایانه را دارد و مانع از آلودگی به بسیاری از ویروس‌های مهلک می‌شود. گره‌های کوری که در زندگی ممکن است بروز کند، با رعایت حلال یا پیش نمی‌آید یا در صورت بروز، گشوده می‌شود. اینکه در ماه مبارک رمضان یا موسم حج، از حلال خدا برای خدا می‌گذریم، تمرینی است برای اینکه در کسب روزی نیز نشان دهیم می‌توان لقمه حرام برداشت، اما از آن می‌گذریم و همین پرهیز، به زندگی و کار و رزق ما برکت می‌دهد.

۶۹جزء از عبادت

در همه مباحث دینی، زمانی که احکام و مباحث فقهی و اخلاقی را مرور می‌کنیم، به این نکته مهم می‌رسیم که مجموعه آموزه‌های دین مبین اسلام، کسب روزی حلال را بالاترین پایه فقه و احکام و حتی اخلاق می‌داند؛ چنان‌که وقتی از پیامبر اکرم (ص) پرسیدند عبادت چیست، حضرت فرمودند: «عبادت هفتاد جزء دارد». پرسیدند این اجزا چیست؟ رسول خدا (ص) پاسخ دادند: «۶۹جزء آن کسب روزی حلال و یک‌هفتادم آن، کل فروع دین اعم از نماز، روزه، خمس و زکات و جهاد است».

معنای برکت

نقل است شخصی به محضر پیامبر (ص) رسید و از تنگی معیشت و کمی رزق‌وروزی خود گله کرد و گفت: بسیار بدهکارم. حضرت رسول (ص) پرسیدند: «چقدر مزد می‌گیری؟». پاسخ داد: ۵/۲ درهم. پیامبر (ص) فرمودند: «برو و ۲ درهم بگیر». فرد تعجب کرد و گفت: من با ۵/۲ درهم مشکل دارم، با کمتر از آن چه کنم؟ و حضرت به وی فرمودند: «انجام بده...». بعد از مدتی آن شخص آمد و گفت: یا رسول‌ا...! من بخشی از بدهی‌ام را پرداختم؛ پیامبر (ص) به وی فرمودند: «از فردا ۵/۱ درهم مزد بگیر!». آن شخص بعد از مدتی به محضر حضرت رسید و گفت: نه‌تن‌ها قرض‌هایم ادا شد، بلکه پس‌انداز هم کردم.

پیامبر (ص) فرمودند: «آن نیم‌درهم اول که نگرفتی، حرام، ویروس و آفت بود که مانع از رشد مالی‌ات می‌شد. چون آن را پاک کردی، روزی‌ات رونق گرفت، اما زمانی که اخلاص نشان دادی و نیم درهم از مالت برای طرف مقابل گذشتی، خدا به زندگی‌ات برکت بخشید». آن شخص از چیستی برکت پرسید و پیامبر (ص) در پاسخ گفتند: «برکت یعنی آنکه قرار بود فلان اتفاق بد و دزدی، بی‌آبرویی و آفات در زندگی‌ات رخ دهد، اما خدا آنها را از تو و خانواده‌ات دور کرد. این است معنای برکت». جایگاه رزق حلال این‌گونه است که اگر انسان وارد وادی آن شد، مواهب و رحمات الهی به‌وفور شامل حالش می‌شود.

بوسه‌های پیامبر (ص) بر دستان کارگر

در آموزه‌های دینی، داشتن شغل و کار از حقوق همه انسان‌هاست و به کار و کارگر ارزش بسیار والایی نهاده شده است، به‌گونه‌ای‌که کار کردن از بزرگ‌ترین عبادت‌ها و وسیله تقرب به خداوند به‌شمار می‌رود، حتی در تعبیر دینی، کارگر، شهید زنده و کارگری، شغل انبیاست و از راه کسب‌وکار می‌توان به بهشت برین رسید، از این‌رو اگر شخصی برای کسب روزی حلال از خانه خارج شد و در مسیر یا محیط کار بر اثر سانحه و اتفاقی از دنیا رفت، به مجاهد فی‌سبیل‌ا... می‌ماند. آموزه‌های دینی و سیره پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع) برای فردی که درپی روزی حلال است، جایگاه و شأن رفیع قائل هستند، تاجایی‌که رسول خدا (ص) خم می‌شوند و دست‌های کارگر را می‌بوسند.

انس‌بن‌مالک روایت کرده است: «هنگامی که رسول خدا (ص) از جنگ تبوک بازگشتند، سعد انصاری به استقبال ایشان رفت. پیامبر (ص) با او مصافحه کردند و دستانش را خشن یافتند. حضرت پرسیدند: «چه آسیبی به دستانت رسیده است؟». سعد عرض کرد:‌ای رسول خدا! من با طناب و بیل برای تأمین مخارج عیالم کار می‌کنم. پیامبر (ص) دست سعد را بوسیدند و فرمودند: «این دستی است که آتش دوزخ به او نخواهد رسید»».

امام‌صادق (ع) نیز فرموده‌اند: «همانا خداوند متعال، زندگی در غربت برای طلب روزی را دوست دارد». پیامبر گرامی اسلام (ص) قبل از بعثت در برهه‌ای از زمان، برای تأمین معاش خود در قبال چند قیراط دینار برای مردم مکه، چوپانی کردند و مدتی هم برای حضرت خدیجه (س) به بازرگانی مشغول بودند. حضرت امیر (ع) نیز بعد از آنکه از مکه به مدینه مهاجرت کردند، برای امرارمعاش در نخلستان‌های مردم مدینه با شتر خود سقایی می‌کردند. اینها همه اهمیت کار و تلاش را در سیره ائمه هدی که هدایت عالم در دست آنهاست، ثابت می‌کند.

همچنین نقل است امام‌باقر (ع) در باغ‌های مدینه، مشغول کشاورزی بودند. از ایشان پرسیدند: چرا شما درگیر معاش هستید؟ حضرت باقرالعلوم (ع) پاسخ دادند: «این دنیاگرایی نیست؛ خدای عالم فرموده است زندگی خود را براساس تلاش و کسب روزی حلال پیش ببرید». امیرالمؤمنین (ع) نیز در کشاورزی سرآمد بودند و در آن ۲۵سال خانه‌نشینی، اقدام به نوسازی کشاورزی حجاز کردند و آن را به سرحد اعلی رساندند، به‌طوری‌که با همه تخریب‌ها و دشمنی‌ها، هنوز هم آثار کار و تلاش امام در حجاز باقی است و نشان می‌دهد که آن شأن الوهی، حضرت را از مسئولیت‌پذیری در امر معاش بازنداشت.

کارگر؛ شاه‌کلید جهش تولید

همه افراد جامعه اعم از تاجر، مدیر و کارگر روزمزد، مسئولیت‌ها و حقوقی دارند و اگر دربرابر مسئولیت خود بی‌توجه باشند، نه‌تن‌ها تولید و جهش تولید رخ نمی‌دهد، بلکه موانعی هم در مسیر تولید ایجاد می‌شود، از این‌رو از سفارش‌های مهم و جدی رهبر معظم انقلاب درباره موضوع تولید، جریان مربوط‌به همدلی و ایجاد امید و وحدت کلمه دربین آحاد جامعه است.

امید این‌گونه ایجاد می‌شود که مدیر، ملزومات کار نیروی زیردست را تأمین و موانع فعالیت اثرگذار او را برطرف کند. رو آوردن به جهت‌گیری‌های قومی و حزبی و شخصی در فضای کار، همه را متضرر می‌کند؛ برای مثال مافیای پیچیده امروز خودرو که همه رؤسای جمهور و وزرای اقتصاد از حل آن بازمانده‌اند، ناشی از چنین جهت‌گیری‌هایی است.

تا عرقش خشک نشده است حقش را بدهید!

روایات متعدد از پیامبر (ص) و ائمه (ع) بر ادای حق‌وحقوق کارگر و مزد زحمات او تأکید می‌کنند، چنان‌که پیامبر (ص) در واپسین لحظات حیات خود به امیرالمؤمنین علی (ع) فرمودند: «خدا لعنت کند فردی را که کارگر بگیرد و مزد او را ندهد!». امام‌علی (ع) نیز به اصبغ‌بن‌نباته فرمودند: «خدا لعنت کند شخصی را که کارگر بگیرد و مزد او را ندهد». 

حضرت رسول (ص) در جای دیگر، درباره ادای حق کارگر می‌فرمایند: «تا عرق او خشک نشده است، مزدش را بپردازید». امام‌رضا (ع) نیز در این‌باره بسیار مراقبت می‌کردند و به تعبیر امروزی، از قبل با کارگر درباره حق‌وحقوقش طی و شفاف‌سازی می‌کردند.

 نقل است زمانی که مقرر شد فضه به‌عنوان خادم حضرت زهرا (س) به بیت ایشان بیاید، پیامبر (ص) به قدری به دخترشان سفارش کردند که ایشان فرمودند: «در عجبم که قرار است من کنیز خانه باشم یا فضه؟». اهل‌بیت (ع) این مسیر را مشخص کرده‌اند تا بدانیم اگر فردی رعایت نکند، درگیر عواقب منفی رعایت نکردن حق‌الناس می‌شود. درمقابل، رعایت این حق هم برکات خود را دارد و علاوه‌بر کارگر، شامل حال کارفرما نیز می‌شود.

از چشم من افتاد!

بی‌تردید فردی که به این مهم توجه و اهتمام می‌کند، یکی از مباحث عالی و قوی دینی را در زندگی خود اجرا کرده است. نقل است شخصی مشغول عبادت بود و خرجی زندگی او را دیگران می‌پرداختند. وقتی پیامبر (ص) از این مسئله مطلع شدند، فرمودند: «او اصلا مسلمان نیست: «مَن لا مَعاشَ لَهُ، لا مَعادَ لَهُ؛ یعنی فردی که در فکر روزی حلال و تأمین معاش زندگی نیست، نه‌تن‌ها در جرگه مسلمین قرار نمی‌گیرد، بلکه حتی معاد و قیامتی هم ندارد». 

از ابن‌عباس نقل شده است هنگامی که پیامبر (ص) مردی را نگاه می‌کردند و توجهشان جلب می‌شد، می‌پرسیدند: «آیا دارای حرفه است؟». اگر می‌گفتند نه، می‌فرمودند: «از چشم من افتاد». می‌پرسیدند: چرا‌ای رسول خدا؟ حضرت می‌فرمودند: «هرگاه مؤمنی حرفه نداشته باشد، به وسیله دینش امرارمعاش می‌کند (افرادی که به نام دین بار دوش این و آن می‌شوند.)».